ماه گرفتگی

ماه گرفتگی Lunar Eclipse

"در هر بار گردش ماه به گِرد زمین، همواره دو بار سه جسمِ زمین، ماه و خورشید در راستای یک خط مستقیم قرار می‌گیرند. در یکی از این دو حالتِ هم خطی، زمین مابین ماه و خورشید قرار گرفته و به این ترتیب مانعِ رسیدن تابشِ خورشید به ماه می‌شود و ماه برای ساکنانِ زمین تاریک می‌گردد... "

این تبیین، ساده و دلچسب است ولی متاسفانه در انطباق با واقعیت با مشکلاتی مواجه است: اگر واقعا اینگونه باشد، ساکنان روی زمین هر ماه باید شاهد ماه گرفتگی باشند، ولی می‌دانیم که اینطور نیست، در طول یکسال معمولا بیش از دو یا سه بار ماه‌گرفتگی اتفاق نمی‌افتد!

بنابراین باید به دنبال تبیین دیگری باشیم:

مسیر گردش زمین حول خورشید(مدار زمین)، منحنی‌ای تقریباً دایروی است. دایره، بیضی و منحنی‌های دیگری از این دست، منحنی‌های دوبعدی (مسطحه) هستند، یعنی روی یک صفحه‌ی فرضی واقع می‌شوند، صفحه‌ی فرضی ای که مدار زمین روی آن واقع شده است را اخترشناسان دایره‌البروج (Ecliptic) نام نهاده‌اند. از دید ما ساکنان زمین، دایره‌البروج همان مسیر حرکت ظاهریِ خورشید در آسمان است که در طول یک سال دایره‌ای کامل می‌شود.

به همین‌گونه برای مدار ماه حول زمین نیز می‌توان صفحه‌ای تصور نمود. معلوم شده است که صفحه‌ی مداری ماه با صفحه‌ی دایره‌البروج زاویه‌ای در حدود پنج درجه می‌سازد.

می‌دانیم که فصل مشترک دو صفحه‌ی متقاطع، یک خط راست است. خط ناشی از تقاطع صفحه‌ی مداری ماه با دایره‌البروج، به خط گره‌ها یا خط‌العُقدَتین (line of nodes) موسوم است. می‌توان اینگونه تصور کرد که مدار ماه، دایره‌البروج را در دو نقطه (یا گره) قطع می‌کند.

به این ترتیب مشاهده می‌کنیم که اگر شرایط هندسی ماه گرفتگی (هم خط شدن ماه، زمین و خورشید) برقرار باشد، ولی ماه در یکی از گره‌ها یا نزدیک یکی از آنها نباشد (یعنی با صفحه‌ی دایره‌البروج فاصله‌ی زیادی داشته باشد) وارد سایه‌ی زمین نخواهد شد....

در مورد گره‌های مداری ماه واقعیت مهم دیگری وجود دارد که بدون اطلاع از آن درکِ صحیح پدیده‌‌ی گرفت (خورشید یا ماه) ممکن نخواهد بود: امتداد خط گره‌ها در فضا ثابت نیست، بلکه به آرامی در طی فاصله‌ی زمانی تقریباً نوزده ساله، یک چرخش کامل انجام می‌دهد. به عبارت دقیق‌تر گره‌ی صعودی مدار ماه نسبت به نقطه‌ی اعتدال بهاری هر 18.6 سال یکبار دوران می‌کند؛ یک ناظر فرضی که از قطب شمال سماوی به این پدیده می‌نگرد، جهت این دوران را عکس جهت دوران زمین حول خورشید درخواهد یافت.

پس برای اینکه یک گرفت (ماه یا خورشید) اتفاق بیفتد، شرایط زیر همگی باید برقرار باشند:

الف) خط گره‌ها در امتداد خورشید باشد.

ب) ماه در یکی از گره‌های مداری خویش باشد (یا نزدیک یکی از آنها).

در چنین شرایطی اگر ماه در فاز نو باشد (اول ماه قمری؛ که ماه بین زمین و خورشید قرار می‌گیرد) خورشید گرفتگی و اگر در فاز بدر باشد (نیمه‌ی ماه قمری یا ماه شب چهارده) ماه گرفتگی رخ خواهد داد.

با توجه به دوران بسیار کند خط گره‌ها در فضا، جفت بودن گرفت‌ها را نیز می‌توان توضیح داد؛ به این معنا که اگر فرضا امشب شاهد ماه گرفتگی باشیم، به احتمال بسیار قوی (نه یقیناً) به فاصله‌ی دو هفته (قبل یا بعد از این تاریخ) یک خورشید گرفتگی رخ داده یا خواهد داد.

محاسبات دقیق‌تر حاکی از آن است که در طول یکسال نمی‌تواند بیش از 7 گرفت (ماه یا خورشید) رخ دهد.

وبلاگی برای آموزش نجوم

از یک نظرگاه می‌توان گفت، اخترشناسی یا نجوم، دانشِ درکِ آسمانِ شب است. شب هنگام که درخششِ خورشید از پهنه‌ی آسمان حذف می‌گردد، در آسمان اجرامی پدیدار می‌شوند، که اخترشناسان به درک ماهیت آنها بسیار حساس و علاقمندند.

چندان ناموجّه نخواهد بود، اگر که بگوئیم در میان علوم طبیعی، اخترشناسی قدیمی‌ترینِ آنهاست، و انسانهای نخستین درحقیقت نخستین منجمان بوده‌اند! بدون شک شکوه و زیباییِ آسمانِ شب برای آنان بسیار اعجاب‌انگیز بوده است.

این کنجکاوی و تحیّر نسبت به آسمانِ شب تا به امروز با بشر همراه بوده است، به طوریکه بسیاری از بزرگترین نوابغ بشریت قسمتی از عمر خویش را صرف کاوش در آن و پی بردن به راز و رمز آن کرده و می‌کنند.

به مانند دیگر دانش‌های بشری، اخترشناسی نیز سیر تحول نه چندان ساده‌ای را پشت‌ِ سر گذاشته است؛ نگاه و ادراک امروز ما از اجرام آسمانی با نگاه پیشینیان، تفاوتی بنیادین دارد.

در این وبلاگ به تدریج مطالبی آموزشی درباره‌ی اخترشناسی و شاخه‌ها و مباحث مختلف آن قرار میگیرد، نگارنده بسیار مشتاق است که علاقمندان سوالات نجومی خویش را با وی در میان بگذارند تا در اسرع وقت به آنها پاسخ داده شود...